Dzieje miasta

Poniższe opracowanie powstało na podstawie źródeł, które zostały wyszczególnione pod tekstem. Zachęcamy do głębszego zainteresowania się historią naszego grodu, jak dotąd niejednoznacznie opisywaną, przy wykorzystaniu fragmentarycznie zachowanych informacji źródłowych.

Według legendy, założycielem Ciechanowa był legendarny Ciechan, który w prasłowiańskich czasach szukał dogodnego miejsca na osiedlenie. Trafił na wysoką górę otoczoną rozlewiskiem szerokiej rzeki, położoną wśród urodzajnych gleb i rozległych, pełnych grubego zwierza borów. Zbudował na niej domostwo i spłodził ze swoją żoną dziesięciu synów, z którymi wzniósł drewniany, obszerny gród.

Przeprowadzone badania archeologiczne na ciechanowskim grodzisku usytuowanym na Farskiej Górze wykazały istnienie tu osadnictwa już w VII w. Na X-XI w. datowane są fragmenty wałów ziemnych licowanych kamieniem polnym. Ponadto, na północ od grodziska, natrafiono na ślady osady podgrodowej, nieopodal zaś na cmentarzysko z XII w.

Pierwsza pisana wzmianka o grodzie ciechanowskim – castrum – pochodzi z 1065r. Był to dokument wystawiony przez Bolesława Śmiałego dla Benedyktynów mogileńskich, mocą którego mogli stąd pobierać dziesięcinę. Charakter danin świadczył o istnieniu dużej i bogatej osady targowej.

Rozwojowi osady sprzyjały warunki topograficzne. Usytuowana przy przeprawie przez rzekę Łydynię, na skrzyżowaniu szlaków handlowych z północy na południe (w kierunku ziemi Prusów – starożytny szlak bursztynowy) i z zachodu na wschód Europy oraz w pobliżu granicy prusko-mazowieckiej stała się ważnym elementem obrony kraju.  Ciechanów wysunął się na czoło północnomazowieckich grodów i przejął rolę centrum administracyjnego i obronnego regionu. Pełnemu rozwojowi osady przeszkadzały łupieskie najazdy plemion z północy. Od 1180 r. napadali na Ciechanów Pomorzanie, Prusowie i Jadźwingowie. W 1337 r. straszliwego spustoszenia dokonali Litwini pod wodzą księcia Olgierda. Spłonął wówczas drewniany gród na Farskiej Górze.

W połowie XIII w. notowane jest w Ciechanowie istnienie kasztelanii. W drugiej połowie XIV w. ustały najazdy Litwinów, co zapoczątkowało znaczący rozwój osady. Prawdopodobnie już wtedy ks. Siemowit III nadał Ciechanowowi prawa miejskie, co potwierdził jego syn Janusz I, w 1400 r. lokując miasto na prawie chełmińskim. Rozwijało się ono w pobliżu murowanego zamku zbudowanego w połowie XIV w. na wyspie, w zakolu rzeki, niedaleko istniejącego wcześniej drewnianego grodu. Gospodarka miasta rozwijała się, wzrósł popyt na płody rolne, kwitło rzemiosło. W połowie XIV w. Ciechanów stał się stolicą Ziemi Ciechanowskiej (do 1795 r.).

Po bezpotomnej śmierci ostatnich książąt mazowieckich, w 1526 r. Ciechanów, liczący ok. 2500 mieszkańców, został wraz z Mazowszem włączony do Korony. Miasto bogaciło się dzięki rzemieślnikom, kupcom i rolnikom. Najazdy szwedzkie w 1657 i 1708 r. spowodowały jego upadek i zmniejszyły liczbę ludności (do 936 mieszkańców w 1794 r.). Po drugim rozbiorze decyzją Sejmu Grodzkiego Ciechanów na krótko stał się stolicą województwa. Pożary i epidemie gnębiły miasto jeszcze do lat 80-tych XIX w. Dopiero w drugiej połowie stulecia zaczął się dla Ciechanowa okres rozwoju. Pobudowana kolej nadwiślańska sprzyjała rozwinięciu drobnego przemysłu. W 1864 r. powstał browar, ok. 1870 r. cegielnia, w 1882 r. cukrownia, a w 1901r. młyn parowy. Rozwijała się oświata i kultura. W 1882 r. powstała Ochotnicza Straż Pożarna a w 1906 r. oddział Towarzystwa Kultury Polskiej. Sukcesywnie przybywało ludności. Pod koniec XIX w. w Ciechanowie mieszkało przeszło 10 000 osób.

W okresie międzywojennym, mimo kryzysu ekonomicznego, miasto rozwijało się i liczyło ok. 13 650 mieszkańców (w 1921 r.). Ciechanów stawał się także coraz prężniejszym ośrodkiem kulturalnym. Powstawały liczne organizacje zawodowe i społeczne, ukazywały się czasopisma regionalne. W 1921 r. wydano pierwsze świadectwa maturalne w dwóch gimnazjach - publicznym męskim i prywatnym żeńskim. Otrzymało je 7 chłopców i 5 dziewcząt. W 1937 przystąpiono do rozbudowy sieci elektrycznej i budowy wodociągów. W czasie okupacji, 8 października 1939 r. dekretem Hitlera Ciechanów, z sąsiednimi ośmioma powiatami, został włączony do Rzeszy i stał się stolicą Rejencji Ciechanowskiej. Planując przebudowę miasta Niemcy wyburzyli część budynków przy dawnym rynku lokacyjnym oraz wybudowali dzielnicę dla niemieckiego personelu (Bloki).

W wyniku terroru około 40% mieszkańców miasta zginęło w obozach, katowniach i na przymusowych robotach (około 3 700 Żydów i kilkuset Polaków). W Ciechanowie i okolicach działały organizacje podziemne: Armia Krajowa (AK) Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), Narodowe Siły Zbrojne (NSZ), Bataliony Chłopskie (BCh) i Armia oraz Gwardia Ludowa (AL, GL). Wojna skończyła się z ogromnymi stratami ludzkimi i materialnymi. Wszystkie zakłady produkcyjne były zdewastowane, ale już w 1961r. Ciechanów liczył 20 364 mieszkańców. Miasto rozwijało się pomyślnie, powstawały nowe zakłady pracy. Do 1975 r. Ciechanów był stolicą powiatu a w latach 1975-1998 województwa ciechanowskiego.   

Literatura uzupełniająca

1. Borkowski Alfred, Leżeński Cezary, Klechdy ciechanowskie, Warszawa 1980.
2. ks. Grzybowski Michał, Ciechanów. Szkic z dziejów parafii, Płock 1988.
3. Kociszewski Aleksander, 1200 lat Ciechanowa, Ciechanów 1981.
4. Kociszewski Aleksander, Od „castrum” do „oppidum”, Ciechanów 1991.
5. Lewandowski Edward, Ciechanowianie. Szkice biograficzne, Ciechanów 2001.
6. Lewandowski Edward, Ciechanowianie. Szkice biograficzne, część II, Ciechanów 2002.
7. Miasta polskie w tysiącleciu, t. II, Wrocław-warszawa-Kraków 1967.
8. Mazowsze ciechanowskie – moja „mała ojczyzna”. Szkice z dziejów regionu, tom I i II, Ciechanów 1996-1997.
9. Millenium Ciechanowa. Materiały z sesji naukowo-popularnej w dniach 11 i 12 grudnia 1965 r., Ciechanów 1969.
10. Pazyra Stanisław, Dzieje Ciechanowa i ziemi ciechanowskiej, Ciechanów 1976.
11. Piotrowicz Dariusz, Ciechanów w latach Drugiej Rzeczpospolitej, Ciechanów 1998.
12. Zapiski ciechanowskie, tom I-X, Ciechanów 1973-2000.
13. Kronika Ciechanowska 1930-1932